فهرست عناوین
شاید با شنیدن واژه نیهیلیسم یاد یاس فلسفی و بیمعنا بودن همهچیز بیفتید، اما چنین تعریفی ساده سازی بیش از حد این مفهوم فلسفی است. نیهیلیسم انواع مختلفی دارد و افراد بسیاری به این مفهوم فلسفی معتقد بودهاند که هرکدام موضع و دیدگاهی منحصربهفرد داشتهاند. در این مطلب در ابتدا شما را با معنی نیهیلیسم و انواع آن آشنا میکنیم، سپس افراد مشهوری را معرفی میکنیم که به این مکتب گرایش داشتهاند. در پایان هم چند کتاب در زمینه نیهیلیسم و پوچ گرایی برای مطالعه بیشتر معرفی خواهیم کرد.
معنی واژهپوچ گرایی یا نیهیلیسم چیست؟
برای درک معنی نیهیلیسم نیازی نیست که از اصطلاحات پیچیده استفاده کنیم. نیهیلیسم به زبان ساده یعنی فارغ از ارزش و معنایی که ما ایجاد میکنیم، در زندگی هیچ ارزش، نظم ذاتی و معنایی وجود ندارد. در واقع معنای کلی یعنی همه چیز پوچ و بی ارزش است.
خاستگاه شکل گیری نظریه نیهیلیسم کجاست؟
پوچ گرایی یا نیهیلیسم ارزش و معنایی را رد میکند که جامعه برای افراد، اشیا و زندگی قائل است. خاستگاه دقیق نیهیلیسم مشخص نیست، اما مورخان معتقدند که مفهوم نیهیلیسم یا پوچ انگاری ریشه در قرن نوزدهم میلادی دارد و این اصطلاح از آن زمان نقل مجالس شده است. نظریه پوچ گرایی در اواخر قرن نوزدهم ظهور کرد، یعنی در دورهای که تغییرات اجتماعی بیسابقه ای رخ داده بود.
اکتشافات علمی، اعتبار باورهای گذشته را متزلزل کرده بود و بسیاری از مردم به وجود خدا شک کرده بودند. بدون خدا، هیچ راهنمایی برای مسائلی مانند اخلاق، ازدواج، مرگ و معنویت وجود نداشت و تقریبا هیچچیزی برای انسانها باقی نمانده بود. فیلسوفان معتقد به نیهیلیسم، از این بیتفاوتیها در جامعه انتقاد میکردند و نگران تأثیرات مخرب آن بودند.
نمیتوان منکر شد که زندگی نیهیلیست های آن دوران تیره و تار به نظر میرسیده است. با این حال، لازم به یادآوری است که نیهیلیسم و پوچ گرایی نوعی مکتب فکری پیچیده با دیدگاهها و نگرشهای متفاوت است و درک آن چندان هم ساده نیست. برای درک بهتر این مکتب فکری باید افراد مرتبط با آن را بشناسیم.
معرفی نیهیلیست های معروف
در ادامه چندی از شناخته شده ترین افراد مکتب نیهیلیسم یا پوچ گرایی را معرفی میکنیم و با زندگینامه و بیوگرافی آن ها آشنا میشویم.
۱. فریدریش هاینریش یاکوبی
این فیلسوف آلمانی شهرت خود را در اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم میلادی به دست آورد. یاکوبی در رواج اصطلاح نیهیلیسم و پوچ گرایی نقش بسزایی داشت. او پوچ انگاری را واکنشی طبیعی به عصر روشنگری میدانست، چراکه در این دوران اکتشافات علمی به افزایش شک و استدلال و فرد گرایی منجر شده بود.
از اواخر قرن هفدهم تا اواخر قرن هجدهم میلادی در اروپا را عصر روشنگری مینامند که علم و فلسفه و سیاست دگرگون شدند و در نهایت قدرت از کلیسا و پادشاهان گرفته شد.
یاکوبی هم مانند بسیاری از پوچ گرایان از این سبک فکری جدید انتقاد میکرد و معتقد بود که افزایش عقل گرایی باعث میشود که درک کلی انسان از خود و درکی که از جایگاهش در جهان هستی دارد از بین برود. خوشبختانه همهچیز به آن اندازه که یاکوبی پیش بینی میکرد جبری نبود.
۲. سورن کی یرکگور
این متخصص علوم الهیات و فیلسوف دانمارکی، بعدها از سوی بسیاری از دانشگاهیان «پدر اگزیستانسیالیسم» لقب گرفت. سورن کی یرکگور هم مثل یاکوبی از این میترسید که روند رو به رشد پوچ گرایی بر جامعه اثر مخربی داشته باشد. کی یرکگور مذهبی بود و بهرغم تردیدهای فزاینده در دوران بعد از عصر روشنگری، بهشدت به عقیده و ایمانش پایبند بود. او معتقد بود که تنها راه برونرفت از پوچ انگاری، اعتقاد به نیروهای معنوی است، حتی اگر وجود این نیروها منطقی نباشد.
بهعقیده کی یرکگور، ناامیدی کلید تجربه انسان است و اضطراب نشانه آزادی ماست. او معتقد بود که تنها راهحل ناامیدی و اضطراب، پذیرش پوچ بودن واقعیت و زندگی با ایمان یا شجاعت برای خلق وجودی معنادار است.
۳. ایوان تورگنیف
یاکوبی اولین کسی بود که اصطلاح نیهیلیسم را در فلسفه به کار برد، اما تا زمانی که ایوان تورگنیف در سال ۱۸۶۲ میلادی در کتاب «پدران و پسران» از این اصطلاح استفاده نکرده بود، کسی به آن توجهی نداشت. تورگنیف از نویسندگان مشهور روسی بود که از این اصطلاح برای توصیف بدبینی روزافزون جوانان روسی در قرن نوزدهم استفاده کرد. بازاروف، قهرمان رمان «پدران و پسران»، به پوچ گرایی اعتقاد داشت و پیروانی گرد خود جمع کرده بود. با این حال، عقیده بازاروف بعد از عاشق شدن تغییر کرد و به قدرت زندگی خود پی برد.
۴. عقاید فریدریش نیچه در مکتب نیهیلیسم یا پوچ گرایی
نوشتههای این فیلسوف آلمانی تأثیر زیادی بر فلسفه غرب گذاشت. فردریش نیچه را اغلب با جمله معروف «خدا مرده است» میشناسند. او معتقد بود که ما از طریق اکتشافات علمی خدا را نابود کردهایم. با این حال نمیتوان نیچه را کاملا پوچ گرا دانست، زیرا معتقد بود که باید تلاش کنیم مفاهیم معنوی جدیدی پیدا کنیم. این طرز فکر در نهایت در قرن بیستم به ظهور اگزیستانسیالیسم منجر شد.
پیدایش نیهیلیسم و پوچ گرایی در ایران
برخی از منتقدان ادبی معتقدند که صادق هدایت یکی از پوچ گرایان مشهور ایرانی است و کتاب بوف کور هم سرشار از نمادها و مفاهیم نیهیلیستی است. البته مخالفان این گروه، نیهیلیسم صادق هدایت را قبول ندارند و معتقدند که این نویسنده مشهور ایرانی در کتابهایی مانند بوف کور به مفاهیمی همچون مرگ، فلسفه آن و تأثیرش بر یکنواختی زندگی اشاره کرده است و تفکرش با آنچه خیام، مولوی و حافظ درباره فکرکردن به مرگ سرودهاند تفاوت چندانی ندارد.
نظریات مربوط به پوچ انگاری
وقتی صحبت از پوچ گرایی در دوران معاصر میشود، معمولا ۲ نظریه پیشرو را مطرح میکنند: نیهیلیسم وجودی و کیهانی. این ۲ نظریه از بقیه رایجترند و در موقعیتهای مختلف استفاده میشوند، اما پوچ انگاری ۵ شکل دارد و با ۵ نظریه مختلف بیان شده است.
۱. نهیلیسم وجودی چیست؟
بر اساس این نظریه، زندگی هیچ ارزش و معنای ذاتیای ندارد. پوچ گرایان وجودی معتقدند که زندگی انسان در جهان هستی بی اهمیت و بدون هدف است، بنابراین خود انسان باید از طریق آزادی انتخابی که دارد در زندگیاش معنا بسازد. نهیلیسم وجودی معمولا با رفتارهای تکانشی، مخرب و خودکشی همراه است. بهتازگی این شکل از پوچ گرایی در فرهنگ و آثار ادبی معاصر نمایان شده است.
نهیلیسم وجودی در برخی موضوعات با اگزیستانسیالیسم هم پوشانی دارد، اما باید به این نکته توجه کنیم که یکی نیستند. اگزیستانسیالیسم راههایی برای ایجاد معنا در جهان معرفی میکند، در حالی که نیهیلیستها هیچ معنایی برای زندگی پیدا نمیکنند.
۲. نیهیلیسم کیهانی چیست؟
پیروان مکتب فکری نیهیلیسم کیهانی معتقدند که در جهان هستی هیچ معنایی برای یافتن حقیقت وجود ندارد. طبق این نظریه، هر معنایی که انسان ایجاد میکند مانند عشق، خانواده، آزادی و شادی، مفهومی تخیلی است که برای مقابله با سختیها و مشکلات به کار میرود و ما همه فقط منتظر مرگ هستیم. به همین دلیل معمولا از این نظریه بهعنوان مرحله بعدی خداناباوری یاد میکنند.
۳. نیهیلیسم اخلاقی چیست؟
بر اساس این نظریه، درست یا غلط واقعی یا ملموس وجود ندارد. این نظریه از ۳ دیدگاه اصلی تشکیل شده است:
- نااخلاقگرایی: بهمعنی رد کامل تمام اصول اخلاقی و تصمیم برای زندگی بدون اخلاق.
- ذهنیتگرایی اخلاقی: یعنی تمام احکام اخلاقی صرفا فردی، اختیاری و ذهنیاند. در واقع اخلاق توسط شخص تعیین میشود و بر اساس نظرات، احساسات و سلایق شخصی است. در نتیجه هیچ درست یا غلط مطلقی وجود ندارد و قضاوتهای اخلاقی به توجیه یا انتقاد منطقی نیازی ندارند.
- خودگرایی: هرکس تنها به خودش متعهد است و نباید درباره هر رفتاری که منافع خصوصیاش را به خطر نمیاندازد نگران باشد.
۴. نهیلیسم معرفت شناختی
معرفت شناسی شاخهای از فلسفه است که با نظریه شناخت یا معرفت سروکار دارد. بر اساس نظریه نهیلیسم معرفت شناختی، دانش وجود ندارد و اگر هم وجود دارد برای انسان دست نیافتنی است. به همین دلیل است که دانش همیشه با شک و تردید فراوان همراه است.
۵. نیهیلیسم سیاسی چیست؟
شکلی از پوچ گرایی است که پیروانش معتقدند برای پیشرفت در آینده باید تمام نهادهای اجتماعی، سیاسی و مذهبی موجود نابود شوند. بهنظر آنها نظامهای موجود به قدری فاسدند که هیچ امیدی به اصلاح آنها نیست.
مفهوم اصلی بحران وجودی چیست؟
معمولا هنگام صحبت از نیهیلیسم و پوچ گرایی، به اصطلاح «بحران وجودی» هم اشاره میشود. بحران وجودی احساسات منفیای است که فرد هنگام شککردن به هدف خود در جهان هستی، معنای زندگی و آنچه پس از مرگ اتفاق میافتد دچارشان میشود. بحران وجودی اغلب با پوچ گرایی و پوچ انگاری مرتبط است، چون پیامد درگیرشدن ذهن با سؤالات مربوط به معنای زندگی در نظر گرفته میشود.
با وجود این، برای تجربه این بحران لازم نیست که فرد پوچ گرایی باشید. اگر این ترس شدید و بیمارگونه تشدید شود، ممکن است به بحران یا اضطراب وجودی منتهی شود. برای پیروان مکتب اگزیستانسیالیسم، بحران وجودی اصلا چیز بدی نیست و تجربهای ضروری و پیچیده برای رشد فکری در نظر گرفته میشود، اما همه به این مکتب اعتقاد ندارند. این مسئله برای کسانی که نمیخواهند چنین چیزی را تجربه کنند به مشکلات سلامت روان مانند اضطراب، افسردگی و حتی فکر خودکشی منجر میشود.
برای افرادی که دچار بحران وجودی شدهاند هیچ درمان خاصی وجود ندارد، اما برخی از کارشناسان برای درمان این اختلال مصرف دارو، درمان شناختی رفتاری، فعالیتهای خودمراقبتی و ذهنآگاهی و مراقبت های روانشناسی را پیشنهاد میکنند.
معرفی 3 کتاب معروف مکتب نیهیلیسم و پوچ گرایی
تبدیل فلسفه به محصولات ملموس مانند فیلم، کتاب و موسیقی کار چندان سادهای نیست، بنابراین اگر هنرمند یا نویسندهای بتواند با خلق اثری هنری یا ادبی مخاطب را با مفاهیم فلسفی آشنا کند، آن اثر ارزشمند است و نباید بهسادگی از کنارش گذشت. در این بخش، شما را با ۳ کتاب و اثر ادبی آشنا میکنیم که به درک بهتر مفهوم پوچ گرایی و نیهیلیسم کمک میکنند.
۱. کتاب صندلی راننده
نویسنده: موریل اسپارک
مترجم: صادق زمانی
انتشارات: ماهابه
تعداد صفحه: ۱۲۴
اسپارک گفته که این رمان اثر محبوبش است. داستان این کتاب در اروپای شمالی اتفاق میافتد و درباره زنی است که دیوانه شده. جوزپه گریفی، فیلمنامهنویس و کارگردان ایتالیایی، بعدها با اقتباس از این کتاب فیلمی را کارگردانی کرد که الیزابت تیلور و اندی وارهول در آن ایفای نقش میکردند.
این اثر کلاسیک در اواخر دهه ۶۰ نوشته شده است، اما به طرز شگفتانگیزی با مسائل امروزی پوچ گرایی مرتبط است. این رمان درباره طبیعت انسان است که با واقعیتی خود ویرانگر روبهرو شده است.
۲. کتاب تهوع
نویسنده: ژان پل سارتر
مترجم: امیرجلالالدین اعلم
انتشارات: نیلوفر
تعداد صفحه: ۳۱۲
این کتاب در قالب دفترچه خاطرات نوشته شده است و داستان مردی جوان بهنام آنتوان روکانتن را روایت میکند، نویسندهای که از وجود خودش وحشت کرده است. قهرمان این رمان با جریان بیپایان هوس، افسردگی، بیماری و پوچی زندگی روبهروست، ترکیب خطرناکی که برای روان انسان پیامدهای مرگباری دارد. البته سبک نگارش سارتر بهشدت خواندنی است، بهویژه برای کسانی که احساس میکنند زندگی جالبی نداشتهاند.
۳. کتاب گهواره گربه
نویسنده: کورت ونه گات
مترجمان: مهتاب کلانتری، منصوره وفایی
انتشارات: نشر ثالث
تعداد صفحه: ۳۷۶
کتاب «گهواره گربه» تفسیری طنزگونه از انسان مدرن و جنون است. این رمان در فضایی آخرالزمانی روایت میشود و قهرمانش مرد جوانی است که سرنوشت نهایی سیاره زمین در دستان اوست. این کتاب یکی از مهمترین آثار ادبی قرن بیستم محسوب میشود و تأثیر چشمگیری بر مخاطبان داشته است.
تاثیر افکار پوچ گرایانه و نیهیلیسم در انسان
برای تجربه افکار پوچ گرایانه لازم نیست که نیهیلیستی تمامعیار باشید. طبیعی است که در مقاطعی از زندگی به معنای آن و رنج مردمان شک کنیم. پوچ انگاری یا داشتن افکار پوچ گرایی لزوما بد نیست. همان طور که در این مقاله گفتیم، در بسیاری از نظریات نهیلیستی گفته میشود که سرنوشت انسان به معنایی بستگی دارد که در نهایت ایجاد میکند.
فراموش نکنید که نیهیلیسم میتواند به جهان بینیهای معنادار ختم شود. برخی معتقدند که با فکرکردن درباره این مسائل و هموارکردن مسیر، برای نسلهای آینده معناآفرینی میکنند. برخی دیگر هم معتقدند که بحران وجودی و رهایی از پوچ گرایی میتواند انگیزه مهمی برای یافتن عشق و خوشبختی باشد. بههرحال انتخاب با شماست!
نظرات کاربران